Məsiağa Məhəmmədi

Nizami və Qəzzali

Nizami Gəncəvi yaradıcılığının böyük müsəlman mütəfəkkiri İmam Əbu Hamid Məhəmməd əl-Qəzzalinin (1058-1111) dini-fəlsəfi və etik nəzəriyyəsi ilə əlaqəsi problemi indiyə kimi istər Azərbaycan nizamişünaslığında, istərsə də dünya şərqşünaslığında tədqiq olunmamışdır, halbuki belə bir tədqiqat Nizaminin yaradıcılıq yolu və dünyagörüşünun təkamülünü izləmək baxımından ciddi əhəmiyyətə malikdir.

Bu məsələ «Nizami və islam», «Nizami və sufizm» kimi geniş mövzuların tərkib hissəsi kimi də elmi araşdırmalar tələb edir. Digər tərəfdən, «Nizami və Qəzzali» mövzusunun özü də kifayət qədər genişdir və müxtəlif aspektlərdə tədqiq oluna bilər. Odur ki, burada yalnız «Sirlər xəzinəsi»nin Qəzzalinin «Kimiyayi-səadət» («Xoşbəxtlik iksiri») əsəri ilə müqayisəli təhlilinə cəhd göstərəcəyik. Fikrimizcə, iki böyük mütəfəkkirin fəlsəfi-etik baxışları arasındakı ümumi cəhətlər bu nöqtədə daha aşkar şəkildə özünü büruzə verir.

Səthi tanışlıq belə, «Sirlər xəzinəsi»nin həm ideya-fəlsəfi istiqamətinə, həm də poetik strukturuna görə, «Xəmsə»yə daxil olan digər əsərlərdən xeyli fərqləndiyini müəyyənləşdirməyə imkan yaradır. Məsələ burasındadır ki, «Sirlər xəzinəsi»ndən sonra Nizami yaradıcılığında bir dönüş baş verir və bu, bütövlükdə farsdilli ədəbiyyatın yeni keyfiyyət mərhələsinə daxil olmasının göstəricisinə çevrilir. Nizami özü «Xosrov və Şirin»də bu zəruri və ciddi dönüşə işarə edərək, hətta bir qədər təəssüflə «Məxzənül-əsrar» («Sirlər xəzinəsi») kimi xəzinəsi olduğu halda, hamının həvəs göstərdiyi «Həvəsnamə» (aşiqanə məzmunlu əsər) yazmaq «məcburiyyətində» qaldığını qeyd edir. Şair «sosial sifarişi» nəzərə alaraq, dəyişilmiş estetik zövqlərə, yeni mənəvi tələbata güzəştə gedərək, belə bir addımı atır və bununla da fasrdilli ədəbiyyatın yeni inkişaf yolunu müəyyənləşdirir. Beləliklə, «Sirlər xəzinəsi» və «Xosrov və Şirin» eyni sənətkarın bir-birinin ardınca yazdığı əsərlər olsalar da, əslində müxtəlif ədəbi dövrlərə məxsusdur və həmin əsərlərin və ümumiyyətlə, Nizami yaradıcılığının təhlilində bu mühüm cəhəti nəzərə almamaq olmaz.

«Sirlər xəzinəsi» müəyyən ənənənin yekunu idi və əsərin araşdırılması da həmin ənənə kontekstində aparılmalıdır. Əks halda, yəni əsaslandığı ənənəndən təcrid olunduqda (təəssüf ki, bizim nizamişünaslıqda bu cür cəhdlər edilmişdir) onun şərh etdiyi fəlsəfi-etik sistemin anlaşılması müşkül məsələyə çevrilir. Burada ilk növbədə, Nizaminin özünün də yad etdiyi böyük sufi şairi Sənainin (1048-1140) «Hədiqətül-həqiqət» əsərindən danışmaq lazım gəlir. Sənainin gənc Nizamiyə təsiri son dərəcə güclü olmuşdur və bu təsir «Sirlər xəzinəsi»ndə bütün parlaqlığı ilə özünü göstərir. Bununla belə Nizami öz rasionalizmi ilə Sənaidən ayrılır və elə bu rasionalizm onu İmam Qəzzaliyə yaxınlaşdırır.

Bu yaxınlığın konkret şərhinə keçməzdən qabaq, Qəzzalinin şəxsiyyəti barədə qısa da olsa məlumat vermək zəruridir.

İslam tarixində müstəsna rol oynamış və «Hüccətül-islam» ləqəbi ilə tanınan Əbu Hamid Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-Qəzzali 1058-ci ildə Xorasan mahalının Tus şəhərində anadan olmuşdur. O, Tusda, Curcanda və Nişapurda görkəmli din alimlərindən dərs almış, 1085-ci ildə səlcuq hökmdarı Məlikşahın vəziri, məşhur Nizamülmülkün himayəsi altında müəllimlik və alimlik fəaliyyətinə başlamışdır. 1091-ci ildə Nizamülmülk onu Bağdada «Nizamiyyə» mədrəsəsinə dərs deməyə göndərir. Qəzzali bu nüfuzlu təhsil ocağında dörd il dərs dedikdən sonra əhvalında ciddi dəyişiklik baş verir. O öz yerini qardaşına verərək Həccə gedir, sonra Suriyada, Qüdsdə, İskəndəriyyədə zahidlik həyatı keçirir. Məhz bu dövrdə Qəzzali öz mükəmməl dini-fəlsəfi və etik sistemini yaradır. Sonra o, vətəninə qayıdır, orada mədrəsə və xanəgah açıb ömrünün sonuna qədər guşənişin həyatı yaşayır. Qəzzali 1111-ci ildə Tusda vəfat etmişdir.

Qəzzalinin yaşadığı illər müsəlman dünyasının mürəkkəb və keşməkeşli bir dövrünə təsadüf edirdi. Peyğəmbərin vəfatından sonra keçən əsrlər ərzində islam daxilində müxtəlif axınlar meydana çıxmışdı və onların hər biri öz təliminin Qurana daha uyğun olduğunu iddia edirdi. Həmin cərəyanların müfəssəl şərhinə varmadan, ixtilafların ümumi mahiyyətini müqəddəs Kitabın mətninə hərfi və rəmzi yanaşmalar arasındakı fərq kimi səciyyələndirmək olar. Birinci mövqedə dayanan rəsmi ehkamçı ilahiyyat müsəlmanlığı zəruri ayinlərin icrasına müncər edir, müsəlmanın Allaha münasibətində qorxu hissinə əsas yer ayırırdı. Quranın ruhuna, poetikasına əsaslanan təsəvvüf tərəfdarları (sufilər) isə müsəlmanın başlıca vəzifəsini və ən yüksək məqsədini ona «boynunun damarından da yaxın olan» Allahla birbaşa ünsiyyətə girməkdə, mistik idrak vasitəsilə onu dərk etməkdə görür və bu olmadığı halda, zahiri ayinlərin icrasını mənasız sayırdılar.

Hələ gənc yaşlarından bu ixtilaflar üzərində ciddi düşünən, «zahirilərin» və «batinilərin» əsərlərini dərindən öynərən Qəzzali islam dini qarşısında tarixi bir xidmət göstərdi. Elmi ədəbiyyatda geniş yayılmış fikrə görə, Qəzzalinin rolu təsəvvüfü rəsmi islam çərçivələrinə daxil etməkdən ibarət olmuşdur. Bəziləri bunu ehkamçı ilahiyyatla təsəvvüfü barışdırmaq və ya sünniliyi sufizm vasitəsilə yeniləşdirmək kimi qələmə verirlər. Fikrimizcə, Qəzzalinin böyüklüyü və müstəsna xidməti ondadır ki, o, qeyd olunan hər iki istiqamətin islamın ümumi ruhuna uyğunluğunu və bir-birini istisna etmədiyini sübuta yetirmişdir. Yəni Qəzzali heç də müəyyən siyasi məqsədi və ideoloji funksiyanı yerinə yetirmirdi, o, həqiqəti isbat edirdi. Bu həqiqətsə, müsəlmanın Allaha doğru getdiyi yolda ağılla hissin vəhdətinin zəruriliyindən ibarətdir.

Qəzzalinin irəli sürdüyü dini-etnik sistem sünnə ehkamlarına və sufi dəyərlərinə (və idealına) əsaslanırdı. Bu isə, nəticə etibarı ilə, klassik islamın dirçəldilməsi demək idi. Elə buna görə də Qəzzali başlıca əsərini «İhya ülum əd-din» («Din elmlərinin dirçəldilməsi») adlandırmışdı.

Ərəbcə yazılmış bu dörd cildlik əsərdə islamın şərtləndirdiyi dünyaduyumu və həyat tərzini müəyyən edən bütün prinsip və kateqoriyalar ətraflı və əsaslı şərhini tapmışdır. Sonralar Qəzzali fars dilində həmin əsərin «Kimiyayi-səadət» adlanan nisbətən sadə və müxtəsər variantını hazırlamış və bu kitab ona bütün müsəlman dünyasında böyük şöhrət qazandırmışdır. «Kimiyayi-səadət» dörd bölmədən ibarət olduğu üçün həm də «Çahar ketab» («Dörd kitab») adı ilə tanınır.

Qəzzali «Kimiyayi- səadət»də dörd məsələni (özünü dərk etmək; Allahı dərk etmək; dünyanı dərk etmək; axirəti dərk etmək) müsəlmanlığın dörd başlıca şərti kimi təhlil və şərh edir. Odur ki, «Sirlər xəzinəsi»nin onunla müqayisəsini də həmin dörd mövzu ətrafında aparmaq məqsədəuyğundur. Çünki bu halda Nizaminin Allah, insan, dünya və axirət haqqında görüşləri, yəni «Sirlər xəzinəsi»nin əsas problematikası dəqiq və konkret şərhini tapmış olar.

Qəzzali insanın varlığı və xisləti haqqında danışarkən göstərir ki, insanın daxilində bir tərəfdən heyvan və şeytan xasiyyətləri, o biri tərəfdən isə mələk sifətləri toplanmışdır. Və insanı bu sifətlərdən hansının onun cövhərini, mahiyyətini təşkil etdiyini anlamağa çağırır: «Əgər özünü tanımaq istəyirsənsə bil ki, səni iki şeydən yaradıblar. Biri bu zahiri cəsəddir ki, ona bədən deyirlər və onu zahiri gözlə görmək mümkündür; o birisi batini mənadır ki, ona ruh deyirlər, ürək deyirlər, can deyirlər və onu daxili bəsirətlə dərk etmək olar, zahiri gözlə görmək mümkün deyil. Sənin həqiqətin həmin batini mənadır… və biz onu ürək adlandıracağıq. Ürəyin cövhəri bu aləmdən deyil və bu dünyada qəribdir. Allah-təalanı dərk etmək və onun yüksək camalını müşahidə etmək onun xüsusiyyətidir. O, qiymətli cövhərdir və mələklərin cövhəri ilə eyni cinsdəndir, onun əsl mədəni ilahinin hüzurudur, oradan gəlmişdir və oraya da qayıdacaqdır». («Kimiyayi-səadət», Bombey nəşri, səh. 6-7).

Nizami də insanın təbiəti məsələsində eyni mövqedə dayanır və bu mövzu ətrafında baxışlarını «Sirlər xəzinəsi»nin əvvəlindəki «Gecənin vəsfi və ürəyi tanımaq (dərk etmək) haqqında söhbət», «Birinci xəlvət. Ürəyin tərbiyəsi», «İkinci xəlvət. Gecə işrəti» kimi fəsillərdə ifadə edir. Belə ki, şair göstərilən fəsillərin birincisində insana müraciətlə yazır:

دور شو از راه زنان حواس

راه تو دل داند دل را شناس

عرش پراني که ز تن رسته اند

شهپر جبريل برو بسته اند

و آنکه عنان از دو جهان تا فتند

قوت ز دريوزه دل يا فتند

Hisiyyat yolkəsənlərindən uzaq ol,

Sənin yolunu ürək bilir, ürəyi tanı!

Bədəndən azad olub ərşdə uçanlar

Cəbrailin qanadını ona (ürəyə) bağlamışlar.

Hər iki dünyadan üz döndərənlər də

Ürəyin sədəqəsindən ruzi tapmışlar.

(«Sirlər xəzinəsi», elmi-tənqidi mətn. Bakı, 1960, səh. 51-52).

Əslində göstərilən «xəlvət»lərin mənası «ürək ölkəsinə» səyahətdən başqa bir şey deyildir. Şair özü də ikinci «xəlvət»in sonunda buna işarə edərək yazır:

من که از آن شب صفتي کرده ام

آن صفت از معرفتي کرده ام

Mən o gecəni bir qədər təsvir etmişəmsə də,

(Əslində bu yolla) mərifəti təsvir etmişəm. (səh. 79).

Buradakı «idrak, dərketmə, anlama» mənasını verən «mərifət» sözü mühüm sufi istilahlarından olub mistik, təcrübədən kənar (ezoterik) biliyi nəzərdə tutur. «Mərifət» sufinin Allaha doğru yolunda elə bir mərhələdir ki, bu zaman onun ruhu (ürəyi) Allaha son dərəcə yaxınlaşır və onu dərk edir. Bunun ardınca isə «həqiqət» - Allaha qovuşma mərhələsi gəlir.

Beləliklə, Nizaminin ürəyi yüksək qiymətləndirməsi və vəsf etməsinin səbəbi aydınlaşır – ürəyi dərk etməklə insan özünü və ürəyin köməyi ilə Allahı dərk edir.

Maraqlıdır ki, Qəzzali kimi, Nizami də bir neçə istilah (ruh, nəfs, can, qəlb və s.) içərisindən məhz «ürək» («del») sözünü seçir və ondan istifadə edir.

Qəzzali insanın ürəyi və bədəni arasındakı münasibətdən bəhs edərkən yazır: «Bil ki, bədən ürəyin məmləkətidir və bu məmləkətdə ürəyin müxtəlif qoşunları vardır. Ürəyi axirət üçün yaratmışlar, onun işi səadətini axtarmaqdır və onun səadəti Allah-təalanı dərk etməkdədir. O, Allah-təalanın yaratdıqlarını da dərk edir ki, bunların hamısı hiss dünyasına aiddir. Aləmin qəribəliklərinin dərkinə o, duyğular vasitəsilə nail olur, bu duyğular isə bədənin sayəsində mövcuddur. Beləliklə, idrak ürəyin ovudur, duyğular onun torudur (tələsidir), bədən onun atı və torunun daşıyıcısıdır. Deməli, bədən ona bunun üçün lazımdır.

Bədən su, torpaq, hərarət və rütubətdən ibarətdir, buna görə də zəifdir, daxildən aclıq və susuzluqdan, xaricdən odun, suyun təsirindən, düşmənlərin, yırtıcıların və s. hücumundan məhv olmaq təhlükəsi vardır. Aclıq və susuzluqdan onun yeməyə və içməyə ehtiyacı olur. Bunun üçün o, iki qoşuna möhtacdır: biri zahirdə – əl, ayaq, diş, ağız, mədə; digəri batində – yemək və içmək istəyi. Xarici düşmənləri dəf etmək üçün də onun iki qoşuna ehtiyacı vardır: biri zahirdə – əl, ayaq, silah və s., digəri batində – qəzəb və ehtiras kimi. O, bir şeyi görməsə, istəməz, düşməni görməsə, dəf edə bilməz, buna görə də onun duyğulara ehtiyacı olar. Duyğuların bir qismi zahirdədir və onlar beş hissdir: görmə, eşitmə, iybilmə, dadbilmə və lamisə. Digər qismi isə batindədir, onlar da beşdir və onların məskəni beyindir: qavrama qabiliyyəti, fikirləşmə qabiliyyəti, yadda saxlama qabiliyyəti, yada salma qabiliyyəti və təxəyyül qabiliyyəti… Bütün bu zahiri və batini qoşun ürəyin fərmanına tabedir, ürək onların hamısının əmiri və padşahıdır» (səh. 8).

Nizami də Qəzzali kimi, ürəyi bədən məmləkətinin padşahı və sultanı sayır, bütün bədən üzvlərini onun xidmətçisi bilir. Şair «Sirlər xəzinəsi»ndə ürək ölkəsinə səfərini və onun qoşununu poetik obrazlar vasitəsilə belə təsvir edir:

حلقه زدم گفت درين وقت کيست

گفتم اگر بار دهي آدميست...

از حرم خاص ترين سراي

بانگ بر آمد که نظامي در آي...

بار گهي يافتم افروخته

چشم بد از ديدن او دوخته.

هفت خليفه بيکي خانه در

هفت حکا يت بيک افسانه در

در نفس آباد دم نيم سوز

صدر نشين گشته شه نيم روز

سرخ سواري بادب پيش او

لعل قبائي ظفر انديش او

تلخ جواني بيزک در شکار

زير تر او سيهي دردخوار

قصد کمين کرده کمند افکني

سيم زره ساخته روئين تني

اين همه پروانه و دل شمع بود

جمله پراکنده و دل جمع بود

من بقناعت شده مهمان دل

جان بنوا داده بسلطان دل

چون علم لشكر دل يافتم

روي خود از عالميان تافتم

(Ürək) qapısının halqasını vurdum.

Dedi: «Bu vaxt kimdir?»

Dedim: «Əgər qəbul etsən, adamdır»…

Sarayın ən xüsusi hərəmindən

Səda gəldi ki: «Nizami, içəri gəl».

Orada işıqlı bir saray gördüm –

Pis göz ondan uzaq olsun!

Yeddi xəlifə bir otaqda (əyləşmişdi),

(Elə bil) yeddi hekayə bir dastanda (cəmləşmişdi).

O yarımisti Nəfəsabad (diyarında)

Günorta şahı başda oturmuşdu.

Qırmızı bir atlı ədəblə onun qarşısında (dayanmışdı,

Ləl qəbalı birisi onun zəfəri barədə düşünürdü.

Acıqlı bir cavan ov üçün gəzişirdi,

Ondan aşağıda xılt yeyən bir qara (qul durmuşdu).

Bir kəməndatan pusquda dayanmışdı,

Bir tunc bədənli (pəhləvan) gümüşdən zireh taxmışdı.

Onların hamısı pərvanə, ürək isə şam idi,

Onların hamısı dağınıq, ürək isə cəm idi.

Mən qənaətlə ürəyin mehmanı oldum,

Canımı ürək sultanına peşkəş etdim.

Ürək qoşununun bayrağını tapan kimi

Aləmdəkilərdən üz döndərdim. (səh. 55-57).

Burada şair insanın ağ ciyərlə aldığı nəfəslə qızınan və «abad olan» daxilini göstərir. «Başda əyləşmiş günorta şahı» (Günəş) ürəkdir (ruh mənasında). Onun xidmətində düran daxili üzvlər isə bunlardır: qırmızı atlı-ürək; ləl geyimli əsgər-qara ciyər; acıqlı ovçu-öd kisəsi; qara qul-dalaq; kəməndatan – mədə (onun kəməndi isə bağırsaqdır); tunc bədənli pəhləvan-böyrək.

Nizami və Qəzzalinin hisslərin insan həyatındakı rolu barədə baxışları da olduqca yaxındır.

Qəzzali «Kimiyayi-səadət»də yazır ki, insan məhz ürəyi (ruhu) olduğu üçün digər canlılardan üstündür. Bu məsələni Nizami də «Sirlər xəzinəsi»nin birinci («Adəmin yaradılması haqqında»), altıncı («Varlığın etibarı haqqında») və yeddinci («İnsanın digər canlılardan üstünlüyü haqqında») məqalətlərində irəli sürür. Nizamiyə görə, insan bu yüksək məqamına layiq olmalı, ürəyə bəndəlik etməli, ürəyin ardınca getməlidir, çünki yalnız ürək Allaha doğru yolu insana göstərməyə qadirdir. Ona görə insanın başlıca vəzifəsi ürək həqiqətini dərk etməkdən ibarətdir. Birinci məqalətdə şair insana müraciətlə deyir:

پيک دلي پيرو شيطان مباش

شير اميري سگ دربان مباش

Sən ürəyin qasidisən, şeytanın ardınca getmə,

Sən əmirin şirisən, gözətçinin iti olma! (səh. 83).

O, altıncı məqalətdə yenə bu məsələnin üzərinə qayıdıb yazır:

نيست جهان را چو تو همخانه اي

مرغ زمين را ز تو به دانه اي

آنکه اساس تو برين گل نهاد

کعبه جان در حرم دل نهاد

نقش قبول از دل روشن پذير

گرد گليم سيه تن مگير...

تن که بود ريزش مشتي گل است

هم دل و هم دل که سخن در دل است

بنده دل باش که سلطان شوي

خوجه عقل و ملک جان شوي

Dünyanın səndən yaxşı kirəkeşi yoxdur,

Yer quşunun səndən yaxşı dəni yoxdur…

Sənin bünövrəni bu torpaqla qoyan (Tanrı)

Canın Kəbəsini ürəyin sarayında düzəldib.

Qəbul naxışını işıqlı ürəkdən al,

Bədənin qara (çirkli) kiliminin tozunu alma.

Bədən dediyin bir ovuc torpağın töküntüsüdür,

Yalnız ürək, yenə də ürək, çünki söz ürəkdədir.

Qəlbin qulu ol ki, sultan olasan,

Ağlın ağası, canın padşahı olasan. (səh. 123-124).

Ürəyin həqiqətini dərk etməyin yolu, Nizamiyə görə, riyazət və mücahidə, yəni nəfsi cilovlamaq, ehtirasları tərk etmək, xəlvət və təcrid yoludur. Şair bu barədə fikirlərini «Sirlər xəzinəsi»nin on üçüncü («Dünyəvi əlaqələrdən əl üzmək haqqında»), on dördüncü («Qəflətin məzəmməti haqqında») və on yeddinci («Pərəstiş və təcrid haqqında») məqalətlərində aydın şəkildə bəyan etmişdir. Yeddinci məqalətdə oxuyuruq:

قدر دل و پايه جان يافتن

جز برياضت نتوان يافتن

سيم طبايع برياضت سپار

زر طبيعت برياضت شمار

تا ز رياضت بمقامي رسي

کت بکسي در کشد اين ناکسي

Ürəyin qədrini və canın rütbəsini

Yalnız riyazət vasitəsilə dərk etmək olar.

Ünsürlərin gümüşünü riyazətə tapşır ki,

Riyazət onu təbii qızıla çevirsin.

Riyazət yolu ilə (yüksək) bir məqama çatarsan,

Və sən nakəslikdən kəsliyə (insanlıq dərəcəsinə) ucalarsan.

(səh. 134).

Qəzzali də riyazət və mücahidəni ürəyi dərk etməyin başlıca vasitəsi sayır və əlavə edir ki, bu yolla insan özünü tanıyır. Bu isə Allahı tanımağın açarıdır. Nizaminin fikirləri onun bu sözləri ilə necə də səsləşir: «Bil ki, insanı oyun xatirinə və boş-boşuna yaratmayıblar. Əksinə, onun işi böyükdür… Onun qəlibi (bədəni) torpaq və alçaq olsa da, onun ruhunun mahiyyəti ülvi və ilahidir. Onun cövhəri əvvəldə heyvani, yırtıcı və şeytani sifətlərlə qarışdırılıb yoğrulubsa da, mücahidə putasına qoyub (əritsən), qarışıqlardan təmizlənər və ilahi hüzurunda durmağa layiq olar… Bu layiqlik mələklərə məxsusdur və insanın kamilliyinin ən yüksək dərəcəsidir» (səh. 3).

Göründüyü kimi, hər iki mütəfəkkir eyni fikri təxminən eyni müqayisə və obrazlar vasitəsilə ifadə edir.

Qəzzaliyə görə, insan özünü dərk edərsə, «Allahın sifətlərindən üçü mütləq ona əyan olar. Birincisi budur ki, O, (Allah) qadiri-mütləqdir, nöqsan və acizlik onun qüdrətinə yol tapa bilməz. İkincisi budur ki, O, elmi (sonsuz) dərya olan bir alimdir. Üçüncüsü budur ki, Onun bəndələrinə lütfü, mərhəməti və səxavəti nəhayətsizdir» (səh.21).

Nizami də «Sirlər xəzinəsi»nin əvvəlindəki münacatlarda ilahi sifətlər içərisindən xüsusən bu üç sifəti, yəni Allahın qüdrətini, elm və hikmətini, mərhəmət və səxavətini mədh edir:

اول و آخر بوجود و صفات

هست کن و نيست کن کاينات ...

پرورش آموختگان ازل

مشکل اين حرف نکردند حل

کز ازلش علم چه درياست اين...

تا ابدش ملک چه صحراست اين

تا کرمش در تتق نور بود

خار ز گل ني زشکر دور بود

چونکه بجودش کرم آباد شد

بند وجود از عدم ﺁزاد شد

Vücudu və sifətləri əzəli və əbədidir,

Kainatı var edən və yox edəndir…

Əzəldən tərbiyə almış kəslər (belə)

Bu müşkül məsələni həll edə bilmədilər ki,

Onun əzəli elmi nə (sonsuz) dərya imiş.

Onun əbədi mülkü nə (nəhayətsiz) səhra imiş…

Nə qədər ki, onun kəraməti nur pərdəsində idi,

Tikan güldən, qamış şəkərdən uzaq idi.

Elə ki, onun səxavəti ilə kəramət abad oldu,

Varlıq yoxluq buxovundan azad oldu. (səh. 1-2).

İslam mədəniyyətinin bu iki böyük nümayəndəsinin dünya və axirət haqqında görüşləri arasında da böyük yaxınlıq görünür. Qəzzali bu məsələdən bəhs edərkən yazır: «Bil ki, dünya din yolunun mənzillərindən biridir və müsafirlərin uca Tanrının hüzuruna keçib getməsi üçün bir körpü, müsafirlərin öz azuqələrini almasından ötrü yolda açılmış bir bazardır. Dünya və axirət iki haldır; ölümdən əvvəlki hala dünya, ölümdən sonrakı hala axirət deyərlər. Dünyadan məqsəd axirətə hazırlaşmaqdır, belə ki, insanı yaradılışın əvvəlində sadə və naqis yaratmışlar, lakin o, kamilləşə və mələk sifətləri kəsb edə bilər və bununla da ilahinin hüzuruna layiq olar…» (səh. 35-36).

Nizami də dünya və axirət məsələsində təxminən eyni mövqedə dayanır və şairin həmin mövqeyi açıqlayan fikirləri «Sirlər xəzinəsi»nin on birinci («Dünyanın vəfasızlığı haqqında»), on ikinci («Bu torpaq mənzillə vidalaşmaq haqqında») və on doqquzuncu («Axirəti qarşılamaq haqqında») məqalətlərində öz əksini tapmışdır. Aşağıdakı beytlər Nizaminin bu məsələni necə qoyub həll etməsini başa düşmək üçün yaxşı misal ola bilər:

راه تو دور آمد و منزل دراز

برگ ره و توشه منزل بساز

Sənin yolun uzaq, mənzilin uzundur,

Yol ehtiyatını gör və mənzil azuqəsini hazırla. (səh. 164).

Və yaxud:

عهد چنان شد که درين تنگناي

تنگدل آيي و شوي باز جاي

گر شکني عهد الهي کنون

جان تو از عهد کي آيد برون...

توشه ز دين بر که عمارت کم است

آب ز چشم آر که ره بي نم است

(Əvvəldən) əhdiniz belə olub ki, bu dar (mənzildə)

Ürəyin sıxılacaq və yenə (daimi) yerinə qayıdacaqsan.

İndi əgər İlahi ilə əhdini pozsan,

Sənin canın bu işin öhdəsindən necə gələcək?

Azuqəni dindən yığ ki, (dünyada) abadlıq azdır,

Suyu gözündən çıxar ki, (getdiyin) yol quraqlıqdır.

(səh. 171-172).

Nizamiyə görə, insanın dünyadakı həyatı elə olmalıdır ki, insan onunla vidalaşanda təşvişə düşməsin və səfərin sonunda özünü əliboş görməsin. Bunun əsas şərti isə yaxşı işlər görmək və bəd əməllərdən çəkinməkdir:

صورت اگر نيک و اگر بد بري

آن تو آن است که با خود بري

قلب مشو تا نشوي وقت کار

هم ز خود و هم ز خدا شرمسار

İstər gözəl, istər çirkin surətlə getsən də,

Sənə qalan özünlə apardığın olacaq…

Saxta olma ki, lazım gələn vaxtda

Həm özündən, həm də Tanrıdan utanmayasan (səh. 232).