FƏRİD HÜSEEYB
 

Eşq şərabının aynası...

(“Yeddi cam” əsəri haqqında)

Mənəvi dünyanı anlamaq üçün də bir sıra hallarda maddi nemətlər tələb olunur. Gərək o maddi nemətləri elə əldə edəsən ki, sonra onlara ehtiyac duymadan da tamamilə mənəvi aləmin sakininə çevrilə biləsən.

Gər badə üçün yoxsa pulun söylə Günəş, Ay,

Sındırsın haman qursun versin sənə bir pay.

Dünya nemətlərinə yolun bağlıdırsa, Günəşə, Aya üz tut – Allaha bağlan ki, ondan istə ki, özü ilə sərxoş edəcək bəxşişlərini sənə bağışlasın.

“Yeddi cam” yeddi gündür. Yeddi rəqəmi bütövlüyü simvolizə edir, yəni hər insan ömrü  haçan qırılmasından, başa çatmasından asılı olmayaraq yeddi, gündür. Və həmin yeddi gün yeddi səsi tanımağa, o yeddi səsi tanıyandan sonra Allahın sükutunu dinləməyə həsr olunur. İnsan onu sağdan, soldan cəzb edən yeddi səsdən sıyrılıb sükuta dalır.  Sükut isə Allahın havasıdır.

***

 İnsan “sərxoş” doğulur, Allahı anladıqca ayılır, özünə gəlir, ruhunu tanıyır, hardan gəlib hara getməsini qanır. “Sərxoşluq” həm də nəsildən-nəsilə keçir, bu mənada çoxları həm də öz irsindən “sərxoşdur”. Yəni hər insan öz qanından “sərxoşdur”, hər adam insan doğulmağından “məstdir”. Dünyada hər insanın ömrü bir həftədir, – yeddi camı içəcək qədərdir. Günlər şərtidir, sən o şərabı bizim real vaxt nisbətimizlə bir ilə də içə bilərsən, yüz ilə də. Amma dünya nizamında bir il də bir həftəyə bərabərdir, yüz il də bir həftəyə təndir. Yəni yarımçıq tale, qədər yoxdur, Allahın bağışladığı ömür – bir həftə müddəti hamı üçün tamdır, bütövdür.

Füzuli yeddi camın hər birini insan ömrünün yeddi mərhələsi kimi təqdim edir. İnsana Allahı dərk etmək üçün ona gedən yolda düzülən badələrdən şərab dadır. Aqil insan hər badədən sonra bir az da ayılır, özünə gəldikcə, özünü tanıdıqca isə o başqalarının nəzərində “sərxoş”, “bihuş” görünür.

O gün ki, əzəl camını mən xəstəyə verdin,

Açdın dilimi canlı bir insana çevirdin.

Gün getdi, zaman çatdı, ürək, dil səsu dəldi,

Qondu başıma cami-əzəl nəşəsi gəldi.

Füzuli dünyaya xitabən söyləyir, aləmlərə üz tutaraq deyir ki:

 Ver, ver, mey içim, eylə məni qafil özümdən.

 Yəni dünyadan qafil olduqca Allaha münasibətdə aqilləşirsən, kamilləşirsən. Ömrün mənası camın keyfiyyətindədir, yəni onun həqiqiliyindədir. Ona görə də şair “Yeddi cam”dakı hər hissəni “birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı, yeddinci camın keyfiyyəti” – yəni xüsusiyyəti adlandırır. Yəni həyatda içdiyimiz hər camdakı şərabın öz xüsusiyyəti, fərqli təsiri var. İnsan məna axtarmadan içdikdə vərdişkar, əyyaş olur, ancaq hər camın anlamını duyaraq nuş edəndə isə “sərxoş”. 

I cam

Hər camdan sonra bir musiqi aləti ilə söhbət başlayır. İlk söhbət neylədir. Ney deyir ki:

Bu dəhrdə almaq ilə, vermək sözü, ey dil,

Bir rəsmi-zaman oldu əzəldən bunu sən bil.

İnsan neyə nəfəs verir, ney dillənir, nəfəsini kəsən kimi ney də susur. Deməli, necə ki meyə nəfəs verib dilləndirən, sonra ondan nəfəsini əsirgəyib susduran insan o musiqi alətinə hakimdir, eləcə də bizə də nəfəs verib yaşadan, məqam gələndə isə nəfəsimizi alıb susduran Allah var. İnsanın yaşaması musiqi alətinin ifası kimidir. Hər insan ömrü sanki Allahın musiqisi, ifasıdır. Hər insana diqqət kəsilərək sanki Allahı dinləyirik. Alıb-vermək, bəxş edib özünə qaytarmaq Allahlığın əlamətidir. Allahın əlamətini Füzuli “rəsmi-zaman”, yəni zamanın adəti, gərdişin təqdiri, mahiyyəti adlandırır. Amma insan bir zaman kimi görünən, nəzər nöqtəsində dayanandır. Allah insanın ömür möhləti ilə zamanın mücərrədlikdən xilas edib. Fəqət Adəm övladı öz ömrünü gözü ilə görməkdə acizdir.

Xoş məstlərin ahlına ki, şamü səhərlər

Meyxanələrin küncünü asudə gəzərlər

Hər şeylərini vəqf edərək badəyə candan,

Öz əllərini çəkdilər alver yaxasından.

Deməli, Allahı anlayıb “sərxoş” olanlar hər şeylərini “itirirlər”. Meyxanə isə bu mürşid aləminin simvoludur, o məkan daim dolub-boşalır.

Hərə bu dünyada, bu meyxanada bir işə bağlanaraq öz arzusu naminə sərxoş olur. Dünyadan “sərxoş”lar Allahdan əlini üzür, onun önündə məsuliyyətlərdən azad olub öz aləmində asudəlik qazanır, Allahı anlayanlar isə dünyadan əlini üzüb onu əsir edən hər şeydən yaxa qurtarırlar.  Yəni eşq şərabı insanı əsir edir, fəqət əsir etdiyi qədər də ona azadlıq verir. Yəni “insanı yaşadan insanı öldürəndir və ya əksinə”.

II cam

Dünyanın sürəti, siması eşq camında əks olunub. İnsan Allahı anladıqca eşq şərabı durulur və saflaşan mayedə bəşər oğlu cahanı görür. Beləcə, şərab güzgüyə çevrilir. Amma insan dünyadan dördəlli yapışanda şərab tündləşir, qatılaşır, bulanıqlaşır, nəticədə adam üzünü, əksini öz camında belə tanıya bilmir.  Hər kəs isə bir niyyətlə badə istəyir:

Ver, Saqi, ver o, zahir edən ism ilə zatı,

Ver, ver o ağıl Xizrı üçün abı-həyatı

Nəfs ilə ölən gözlərimə nur tökülsün,

Pəjmürdə düşən qönçələrim bir daha gülsün.

Deməli, nəfs insanı kor edir, dünyanı görmədikcə isə kefin pozulur, pəjmürdə, naçar olursan. Çünki dünyanı anlamaq ilk növbədə böyük sevincdir, qandıqca könlünə intəhasız səadət işığı düşür.

Bu hissədə imtahan olunan alət dəfdir. Dəfi meyvə ağacından və heyvan dərisindən düzəldilir. Ona görə də dəfin içində canlıların ahı-naləsi yatır. Dəfdə günahsızların fəryadı yaşayır. Dəf çala bilən də, bilməyən də harda onu görsələr mütləq bir sillə ilişdirirək ondan səs qoparırlar. Allahı tanımaq həm də ahları tanımaqdır. Ahları tanımaq isə Haqqı tanımaqdır. Dəfdəki ah hamını əyləndirir, bircə dərin düşünənlərdən başqa. Dünya sanki bir dəfdir, onun astarı, üzü nəyinsə dərisindən çəkilmiş pərdədir. Fəqət Tanrıdan uzaq düşənlər başqalarının dərdləri ilə əylənirlər, necə ki hər görən dəfə bir sillə çəkir, dəfdən bir haray qoparır.

Xoş ol kəsə ki, camı tutub qəlbinə həmdəm,

Bilmir gecə-gündüz nədi, ya ki nədi dərd, qəm.

Allahın camından şərab içənlər qəmlənmirlər, ancaq dünyanın çəlləyindən nuş edənlər çox zaman bikef olurlar. Çünki kimin qabından şərab içirsənsə, yadına elə o kəs düşür. Allahın camından içəndə Allahı xatırlayırsan, dünyanın camından içəndə isə könlündəki dünya dərdlərini. Dünyanı düşünüb də qəmlənməmək mümkündürmü? Cahan qəmi ilə şərab içənin rahatlıq tapdığı harda görünüb?

Dəfə sillə vuran nadanın ağlına onun nədən düzəldilməsi gəlmədiyi kimi, Allahdan uzaq düşən insan da dünyadan eşidilən səslərin hardan qopduğunu duymur. Beləcə, qəlbi kor olan insanın həm də könlü karlaşır. Karın, korun dünyadan aldığı ləzzətlə, gözü işıqlı, qulaqları açıq olanın feyzi, həzzi tən ola bilərmi? Allahın şərabının şəfası bundadır...

III cam

Saqidən umulan mey ona görə instənmir ki, kimlərsə onu içib dünyanı gözəl görsün, həm də dünyanı ərarəngiz görmək xatirinə arzulanır. Çünki dünyanı gözəl görməlisən ki, qəlbinin gözü açılsın. Dünyanı bir qaramat yuvası kimi dərk edən üçün Allahın xəyalı heç zaman işıqlı ola bilməz.

Veri sinələri yandıran ol sağəri, Saqi.

Ver gülsün onun şövqi ilə könlüm otağı.

Burada bir ustad, şagird birgəliyindən, yaxud yolgöstərənin məsləhətinə duyulan ehtiyacdan söhbət gedir. Allaha gedən yolda dürüst vasitəçilərə rast gəlmək yolu kəsələşdirmək sarıdan çox böyük şansdır:

Yal əhlinə məlum olan işdir bu bayaqdan

Ki vəsl sözü daima doğmuş o fəraqdan

Gər zülmü-fələk ayrı salırsa bu da yeydir

Bir gün gələcək onları birləşdirəcəkdir.

Ayrılanın vüsala ümidi var, ona görə də heç kəs Tanrıdan uzaq düşdüyünə görə heyfislənməsin, yolun doğrudursa qarşına səni həqiqətə aparanlar mütləq çıxacaq.  Tarı qəmdən xilas edən də budur. Onun səsini Tanrının səsinə qovuşdurmağa çalışan sinəyə yüksəlməsidir

IV cam

İnsan taleyi qəmlidir, ancaq Allahın böyüklüyündən həzz alaraq, sərxoş olaraq ələmini azalda bilərsən. Ona görə Allahdan ən çox istədiyimiz nəsnə Allahın özü olmalıdır. Yəni Allahın sənə yaxınlığın Ondan gecə-gündüz diləməlisən...

Ver, ver içim həddən açan gizli qəmim var,

Ver ki, bu fəna dəhrdə min bir ələmim var.

Allahdan aldığımız ən böyük pay ona yaxınlaşmağımızdır. Çünki Allahın verdiyi bəzi nemətlər zamanla azala, yaxud yox ola bilir, ancaq Yaradanın özü isə “azalmaz”.  Allahdan uzaq olanda insanın kədəri artır, ona görə, bu hissədə qəhrəman durmadan mey istəyir. Çünki qəlbimizdəki inam yerini Allah tutanda, orada kədərə yer qalmır. Təvəkkül ən böyük arxayınlıqdır. Kədər isə şübhə, naşükürlük əlamətidir, insan gələcəkdən nagüman olduqca ətrafa, insanlara inamı azaldıqca, “Allah kərimdir” demədikcə nigaranlığı çoxalır, qüssələnir. Təvəkkül etmək insanı sakitləşdirir, inam gətirmək, bel bağlamaq gələcəklə bağlı qorxuların alovunu söndürür.

Ud da qəmli alətdir, onun ürəkləri parçalayan səsi var. Amma bunca dərdi olan ud heç zaman özü dillənmir, gərək kimsə ona toxuna, onunla həmdərd ola.  Ud öz dərdini öz istəyi ilə söyləmir, onun müşkülünün dilə gəlməsi ustaddan asılıdır. Ustad kimdir, ustad elə Yaradanın özüdür. Əgər ustad olmasa qəlbimiz (udumuz) susmağa, lallığa məhkum olar, deməli, qəlbimizi dilə gətirən qüvvə var. Hər dərd bir həmdərdi sərxoş edir, onu özünə bağlayır. Məsələn, sənin ayrılıq dərdin qarşı tərəfi özünə yaxınlaşdırır, oğulun dərdi ananı qəm sərxoşu edir, yaxud hansısa çatmadığımız arzu bizi öz əsirinə çevirir. Ud dərdin simvoludur. Dərd həmdərd vasitəsi ilə dilə gəlir, gərək udun qulağın burasan ki, o səsə gələ. Bəs onu kim bura bilər? Ustad, yəni həmdərd. Bu mənada Allah ən yaxın həmdərddir.

V cam

İnsan ağlının ən yüksək zirvəsi Allaha əyan olan sirlərin açılmasıdır. Allah üçün adiləşmiş həqiqət insana görə əlçatmazdır, necə ki, bizim üçün sadə görünən məsələlər uşaqlara möcüzə təsiri bağışlayır. Qəhrəman saqidən mey istəyir ki, dünyanın sirlərini öyrənə bilsin.

Sadə insan mey içəndə öz sirrini açır, aqil insan isə dünyanın sirrini.  Sirr insanın özündədir, sadəcə mey – Allah sevdası olmalıdır ki, o sirri açmaq qüdrətinə sahiblənəsən. İnsan sirrini aşkarlayaraq ən yüksək kəşf məqamına ucalır. İnsan sərxoş olmur, öz sirrini açaraq dünyadan gedir – bihuş olur. Cam istəyən insan sirr xəzinəsinin yollarını açır. Sanki insanın içi sirr buzlağıdır, mey isə o buzlağı əridən, yolu açan sudur. İnsan özünə gedən yolda özünü sındırır, əridir. Allahı dərk edərək keçilən yol imtahan yoludur, mələk kimi yaradılanlar o yolda mücadilə etmirlər, onlar sadəcə var olduqları kimi pakca yaşayırlar. Allahı isə mərhələlərlə dərk etməlisən. Ona görə Füzuli deyir ki, eşq camı ruhun saflığı ilə qazanılmır, dərk ilə əldə edilir və ona görə də cənnətdə belə ondan yoxdur. Hurilər belə ona təşnədilər – yəni Allahı imtahanlardan çıxaraq dərk etmək hurilərə yox, insanlara nəsib olan üstünlükdür.

Ver, Saqi, o Kövsər qarışan mey dolu camdan,

Ol cam ki, behişt huriləri təşnədir ondan.

Beləcə Setarın dərdi açılır. Orta çağda musiqi haram sayılırdı. Ona görə Füzuli göstərir ki, ibadət edəndə səs gəldi və eşidib fikrə getdim. Bu məqamda setarın üstündəki tellər bəla toruna bənzədilir, insan o bəlaya giriftar olur, ona dolaşır.

Hansı sinəni gərçi o dövrdən vətən etdi,

O sinədə Allaha ibadət yoxa yetdi.

Bir barmağı ki, öz sinənə cəlb elədin sən,

Asudəliyin təsbehini tulladı əldən.

Setar qınanılır, musiqi tənə yağışına tutulur. Allahı sevən, ibadət edən gərək başqasını qınamaya.

Setar deyir ki, qafilsən aya, o gərək süfrələrindən,

“O hər şeyi qavrar” bunu dərk eylə dərindən.

Mövlana söyləyir ki, “bağışlamısansa, deməli, anlamısan”. İnsanlar bir-birini ona görə bağışlaya bilmirlər ki, bir-birini başa düşmürlər. Allah ona görə bağışlayandır ki, o günahları da, onların səbəblərini də anlayır, günahkarların xarakterinə də, zamanənin tələblərinə də bələddir. Özünü odlara atmağa layiq bilənlərsə əlbəttə, anlayırlar ki, “Yaradan hər şeydən agahdır”. Yəni Allahın səni anladığını düşündükcə başqalarının analamamasını qəbullanmaq insana asan olur. Və Füzuli göstərir ki, qarşı tərəfə irad bildirməklə onun bütün cəzbini, sirrini qeybə çəkirsən, həm onun yolunu bağlayırsan, həm də öz yolunu. Bəs necə etmək olar ki, yollar açılsın, ayaq altından daş-kəsək təmizlənsin, Allaha gedən yolda dünya sirrinin qapısından qayıtmayasan? Bunun yolu, üsulu isə qarşı tərəfə rəğbət nəzəri ilə baxmaqdır

Rəğbət et Tənbura, Müğənni, gəl ürəkdən,

Rəğbət açarı ilə ona bir qapı aç san.

Beləcə qəhrəman musiqi alətləri vasitəsi ilə səsləri tanıyır, onlara könlündə yer verdikcə Allahı da anlayır. Çünki Allah həm də səsdir, bütün gözəl səslərin cəmidir. Bütün gözəl səslərin cəmi isə sükutdur. Sükutda bütün səslərə yer var. Səsləri ürəyində birləşdirdikcə, o səslərin hər birini tanıyıb qəbul etdikcə onların hamısı sükutda birləşəcək. Bütün səslər sükutda birləşdiyi kimi, bütün insanlar da axirətdə - Allahın yanında həmvətən olacaqlar.

VI cam

Camlar içildikcə, sərxoşluq artır, nuş edən ardını istəyir. İnsanın zövqü onun haqqını verən bir qüvvədir. Zövqün nə qədər üstün olursa, haqqın o qədər qabil olur. Ona görə Məcnun da, zəncirdən yapışanda Allaha xitabən “zövqümü artır” deyir, çünki zövqü nə qədər kamil olsa, istəkləri də onca ali olacağını bilir. Ona görə mey istəyən də zövq diləmək keçərlidir:

Ver, ver ki içim ta tutulum feyz ilə şövqə

Alsın məni məndən tutaraq cismimi zövqə.

...Ver mayeyi-izzət suyunu, ver ki, yazıq mən

Şah zövqünü ta ki ayırım zövqü gədadan.

İnsanın Allaha yaxınlaşması onun zövqünün üstünlüyündən xəbər verir. Qarşındakı dünya ilə qəlbindəki Allah arasında seçim edərkən Tanrının  tərəfini seçirsənsə, əlbəttə, bu daha ali zövqün nişanı sayıla bilər. Bunun üçün isə ilahi meydən içmək, Allahdan sərxoş olmaq gərəkdir ki, gəda yox, şah zövqünün daşıyıcısı olasan. Çünki şahın daha çox şey əldə etmək imkanı var. Daha çox əldə etdikcə isə o çoxların içərisindən daha yaxşısını seçə bilirsən. Seçim imkanın az olduqca zövqün kamil olmur. Allahın tərəfində olduqca isə seçim imkanın artır, sənə dünyada gördüklərindən daha artıq şeylər təqdim olunur, onlar arasından həqiqəqtə daha yaraşanı seçirsən.

Qanun (Kanon) danışır, o deyir ki, mən heç zaman öz sözümü demədim, daim başqasının dərdinin izharçısına çevrildim. Çünki Allaha bel bağlayan insan başqasının səsi olmağı bacarmalıdır. Axı Allahın səsi həm də məzlumların ahındadır:

Varkən deməyə məndə ağız sakit olub mən

Bir kəlmə də söz söyləmədim heç kəsə qəlbən

Gər cismimi kəsdi bir adam çıxmadı qanım,

Yüksəlmədi aləmlərə atəşli fəğanım.

İnsan başqaları naminə yaşayanda onu incitmək, könlünü qırmaq  o qədər də asan olmur, amma elə ki, adamın içində eqoistlik əjdahası baş qaldırdı, onda ən xırda şey də könlünə toxunmağa başlayır, ruhunu əzməyə güc tapır. Kanon öz dərdi üçün dillənmədiyi üçün onu kəsənlər də qanını tökə bilməyib. Allaha bağlandıqca insanların əlinə düşməkdən, onların girovu, ovu olmaqdan yaxa qurtatırsan. Onun kəlamını danışırsan, Quran istinadgahına çevrilir, rəfiqinin sözlərini danışırsan, yayırsan. Belədə  sanki Allahın dili ilə danışmış olursan.

VII cam

İnsan özündən azad olaraq Tanrıya qovuşur. Bu, azadlığın da, dini düşüncənin də son həddidir. Allahla birləşmək məqamıdır.

Artır daha da məstliyimi ta ki içib mən

Yeddinci qədəh ilə olum qafil özümdən.

Deməli, yeddinci qədəh son mərhələdir, özündən bixəbərlik, özünü unutmaq məqamıdır. Füzulinin dahiliyinə baxın: Allaha gedən yolda 6 səs musiqi aləti, vasitə kimi verilir. Yeddinci hissədə isə alət yox, insan – mütrib meydana çıxır.  Qəhrəman bu dəfə musiqi aləti ilə yox, mütrib ilə üz-üzə gəlir. Yəni Allaha gedən yolda vasitələr, alətlər çoxdur, amma sonra hər şey ortadan qalxır və Allahın özü ilə hər şeydən arınmış insan üz-üzə dayanır. 

Mütrib söyləyir ki, gərək sirlərini alətlərə açmayasan, çünki bu dünyada cansızların sirr saxlamaq kimi bir hünəri yoxdur. Sirr saxlamaq Allaha məxsusdur. Allah bizimlə bağlı hər şeyi bilir, amma heç zaman bildiklərin faş etmir.

Qəlbində olan dinini gəl, ,eyləmə izhar

Öz sözlərini daima nəql et açıq-aşkar.

Allaha gedən yolda vasitəçilər də, məqsədə aparanlar da çox olur. Amma dünyadasana gərək dünyanın özündən danışasan, aləmin öz haqqında söz söyləyəsən, Allaha olan sevgini hər fürsətdə dilə gətirməyəsən. Çünki hər kəs öz yalanından, səhv anlamasından bir qədər sənin dininə, əqidənə qatır . Hər kəs öz ağlıyla şəriətinə yol göstərir. Ona görə ən pak eşq Allah sevgisini gizli tutanlar, ona başqa yanlışlıqlar qatılmasına imkan verməyənlərindir.

Cami-cəm

Bu əsərdə altı alətin hər biri ayrı-ayrı insanların xarakterinə uyğun gəlir, Tar dərin düşünəndir, Qanun utabcaqdır, Setar aqildir,  Ney tez tabe olandır, Dəf təvazökardır, Ud nihilistdir. Hər səs bir xarakterin göstəricisidir. Hər kəsin xarakteri onun səsidir, sözüdür, sədasıdır. İnsan bütün bu xarakterlərin cəmidir, eyni nöqtədə kəsişməsidir. Bir sözlə, Allaha gedərkən hər kəs öz xarakterlərinin imtahanlarından keçir.

Eyni zamanda bu əsərdə insanın Allaha öz sözünü çatdırmaq üçün lazım olan halları təsvir olunur. Məsələn, biri Tanrıya utancaqlıq daşını ata bilmədiyi üçün, biri özündə cəsarət tapmaqda acizlik ucbatından, bir özgəsi sadəcə dili bağlı olduğu üçün sözünü deyə bilmir. İlahinin eşq şərabı hər kəsin dilini bir cür açır, hərəyə bir cür ötkəmlik veir. Füzuli həm də bu halları göstərir. Eşq şərabı bizə bu üztutmanı, əl açmanı asanlaşdırmaq üçün lazımdır.

Allaha gedən yol vahiddir, cığırlar izə müxtəlif. Təhlükəli olan insanın özündə ilişməsi, cığırların sonunu yolun axırı kimi dərk etməsi, yaxud cığırlar arasında başını itirərək dolaşmasıdır. İnsan yolun sonuna – Allaha çatmaqla intizarını bitirir. Bizim intizarında olduğumuz zaman isə bizə aid deyil, bizim ona çatmağımızı istəyən Allahın gözlədiyi müddətdir...